+0 بَگَن (Bəyən)
ائرمنی‌لرین آذربایجانا قارشی اساس‌سیز تورپاق ادعا‌لاری
و داغلیق قاراباغ و اطراف رایون‌لارین ایشغا‌لی (1)
( بو مقاله ایکی بؤلومده پایلاشیلاجاق)
دؤکتور، دوچئنت سبحان علی اکبر اوغلو طالیبلی،
آذربایجان میللی علملر آکادمیاسی شرقشونا‌لیق اینستیتوتو
گیریش:
اگر تاریخه نظر سالساق گؤرریک کی، دونیادا ائله‌جه ده قافقاز، یاخین و اورتا شرق رئگیونونون دا ائرمنی‌لرین 1918-جی ایله کیمی دؤولتلری اولماییب. عثمانلی ایمپئریاسینا قارشی بؤیوک دؤولت‌لر “ائرمنی کارتی”ندان مهارتله ایستیفاده ائدیب‌لر. بوتون تاریخی فاکت‌لار ثبوت ائدیر کی، داغلیق قاراباغ آذربایجان اراضی‌سی اولوب. ائرمنی‌لرین جنوبی قافقازدا، او جمله‌دن ده داغلیق قاراباغ اراضی‌سینده مسکونلاشدیریلماسی روسیانین حاضیرلادیغی ایستراتئژی پلانا اویغون اولا‌راق 20-جی عصرین اوللرین‌دن باشلانیب. هله بیرینجی پیوترون دؤورونده ائرمنی‌لرین جنوبی قافقازا کؤچورولمه‌سی حاقیندا پلان حاضرلانسا دا، او واخت بونو تام رئاللاشدیرماق مومکون اولمامیش‌دیر. بو پلانین رئاللاشدیریلماسی اوچون الوئریشلی شرایط 19-جو عصرین اوللرینده میدانا گلمیش‌دیر.
1813-1804 و 1826-1828-جی ایللرده باش وئرمیش بیرینجی و ایکینجی روس-ایران محاربه‌لری نتیجه‌سینده آذربایجان تورپاقلاری ایکی ایمپئریا آراسیندا بؤلوشدورولدو: "محض ایکینجی روس-ایران محاربه‌سی نتیجه‌سینده باغلانمیش تورکمنچای موقاویله‌سی‌نین ایمضالانماسیندان سونرا قاراباغ آدی سیاسی آنلاییش کیمی ایشلدیلمه‌یه باشلاندی. روسیا ایمپئریاسی “پارچالا و حؤکمرانلیق ائت” سیاستینی الده اساس توتا‌راق شیما‌لی آذربایجانلا رئگیونون دیگر موسلمان و تورک دؤولتلری آراسیندا علاقه نی کسمک اوچون بو رئگیوندا غئیری-موسلمان خالقلاری، خصوصیله ده ائرمنی‌لری یئرلشدیرمه‌یه باشلادی. بو مسکونلاشدیرما 1828-جی ایل فئورالین 10-دا ایمضالانمیش تورکمنچای موقاویله‌سی‌نین 15-جی ماده‌سینه اویغون اولا‌راق حیاتا کئچیریلیردی. آذربایجان خالقینین باشینا گتیریلن بوتون سونراکی فاجعه‌لره سبب اولان بو ماده‌ده بیلدیریلیردی: “شاه حضرتلری اؤز دؤولتینه ساکیتلیگی قایتارماق و اؤز تبعه‌لرین‌دن حاضیرکی موقاویله ایله بو قدر خوشبخت‌لیکله باشا چاتمیش محاربه‌ده تؤردیلمیش بدبخت‌لیکلری داها دا آرتیرا بیلن هر شئیی کنار ائتمک کیمی خئییرلی، خیلاص ائدیجی نیتله حرکت ائده‌رک، آذربایجان آدلانان ویلایتین بوتون اها‌لی‌سینه و مامورلارینا بوسبوتون و تام باغیشلانما اعطا ائدیر. هانسی درجه‌یه مخصوص اولماسین‌دان آسیلی اولمایا‌راق اونلاردان (ائرمنیلر نظرده توتولور – س.ط.) هئچ کس اؤز حرکتینه و یا محاربه عرضینده و یا روس اوردوسونون آدی چکیلن ویلایتی (آذربایجان نظرده توتولور – س.ط.) مووقتی توتدوغو زامان داورانیشینا گؤره تعقیبه، دینی عقیده‌سینه گؤره تحقیره معروض قالماما‌لی‌دیر. بوندان باشقا، او، مامور و ساکینلره بو گوندن باشلایا‌راق اؤز عائله‌سی ایله بیرلیکده ایران ویلایتیندن روسیایا سربست کئچمک، حکومت و یئرلی رئیسلیگین هئچ بیر مانعچی‌لیگی اولما‌دان اونلارین (ائرمنیلر نظرده توتولور – س.ط.) ساتیلیق مالینا، املاکینا و یا اشیا‌لارینا هر هانسی گؤمروک و وئرگی قویولما‌دان ترپنن مولکیتینی آپارماق و ساتماق اوچون بیر ایل واخت وئریلیر. ترپنمز مولکه گلدیکده ایسه اونون ساتیلماسی و حاقیندا اؤز خوشونا سرانجام اوچون بئش ایللیک مدت معیین ائدیلیر".[1]
تورکمنچای موقاویله‌سی‌نین 15-جی ماده‌سی‌نین باشلانغیجی اوستو اؤرتولو دیپلوماتیا دیلینده یازیلمیش‌دیر: "نه اینکی بو پارچادا، بوتون موقاویله متنینده ائرمنی‌لرین آدی چکیلمه میش‌دیر. آنجاق صحبت اونلاردان گئدیر. موقاویله اوزره “آذربایجان آدلانان ویلایتده” یالنیز روس اوردوسونا یاردیمچی اولان تبعه‌لرین داورانیشینا و دینی عقیده‌سینه گؤره تعقیب ائدیلمه‌سی یاساق اولونور، اونلارا “ایران ویلایتیندن روسیایا سربست کئچمک” حقوقو وئریلیردی. طبیعی کی، جنوب بؤلگه‌لرینده کؤکلو شیعه اها‌لی‌سی‌نین دینی عقیده‌سینه گؤره تعقیب اولونماسین‌دان صحبت گئده بیلمزدی. گؤرونور، موقاویله‌نین بو پارچاسینا دایانان آیریجا بیر راضیلاشما اوزره محض ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سی، اؤزو ده باشلیجا اولا‌راق جنوبی آذربایجان‌دان کؤچورولمه‌سی نظرده توتولوردو.
بیرینجی پیوتورون وصیتینده ائرمنی‌لره تورپاق وئریلمه‌سی
بیرینجی پیوترون ائرمنی خالقینا دؤولت فرمانینا (1724-جو ایل 10 اوکتیابر) گؤره روسیانین ایشغال ائتدیگی تورپاق‌لارا ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سی و مسکن سالما‌لاری اوچون یئرلر آیریلماسینا راضیلیق وئریلیردی. بیرینجی پیوترون بو سیاسی خطی اونون واریثلری طرفیندن سونراکی بیر عصر عرضینده داوام ائتدیریلدی. 1804-1813-جو ایللر روس- قاجار محاربه‌سینده روسیانین غلبه‌سی و آذربایجانی پارچالایان "گولوستان موقاویله‌سی" ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سی و بیرلشدیریلمه‌سینی بیر داها قطعی شکیلده ایره‌لی سوردو. 1826-1828-جی ایللر روس- قاجار محاربه‌سی‌نین گئدیشینده ایروان توتولدوقدان سونرا بو پلان حیاتا کئچیریلمه‌یه باشلادی. ائرمنی کاتالیکوسو نئرسئس آشتاراکئتسی کؤچورمه حاقیندا لاییحه حاضرلادی. آ.س.قریبویئدوو دا بو پلانین حازضیرلانماسی و حیاتا کئچیریلمه‌سینده بؤیوک رول اوینادی.
1828-جی ایل فئورالین 10-دا ایمضالانمیش "تورکمنچای موقاویله‌سی"نین 15-جی ماده‌سی ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سینی نظرده توتوردو. موقاویله‌نین 15-جی ماده‌سینده قئید ائدیلیر کی، "شاه حضرتلری… آذربایجان آدلانان ویلایتین بوتون اها‌لی‌سینه و مامورلارینا بوسبوتون و تام باغیشلانما اعطا ائدیر… بوندان باشقا او مامور و ساکینلره بو گوندن باشلایا‌راق اؤز عائله‌سی ایله بیرلیکده ایران ویلایتیندن روسیایا سربست کئچمک، حکومت و یئرلی رئیسلیگین هئچ بیر مانعچی‌لیگی اولما‌دان اونلارین ساتیلیق مالینا و یا املاکینا و اشیا‌لارینا هر هانسی گؤمروک و وئرگی قویولما‌دان ترپنن مولکیتینی آپارماق و ساتماق اوچون بیر ایل واخت وئریلیر. ترپنمه‌ین مولکه گلدیکده ایسه اونون ساتیلماسی و یا اونون حاقیندا کؤنوللو سرنجام اوچون بئش ایللیک مدت معیین ائدیلیر".
ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سینی تشکیل ائتمک اوچون ایروان و ناخچیواندا کؤچورمه کومیته‌لری یارادیلدی. کؤچکونلره مهم ایمتیازلار وئریلدی: اونلار 6 ایل مدتینده وئرگی و موکللفیت‌لردن آزاد ائدیلدی، اونلارا ایراندان آلینان تظمینات حسابینا وسایط وئریلدی و الی آخر.
معیین حاضرلیق تدبیرلری حیاتا کئچیریلدیک‌دن سونرا کؤچورمه باشلادی. ایراندان کؤچورولن ائرمنی‌لرین سایی 40-50 مین نفر تشکیل ائدیردی.[2] 1828-1829-جو ایل روس-تورک محاربه‌سی‌نین گئدیشینده و محاربه‌دن سونرا تورکیه‌دن ده 90 مین ائرمنی کؤچورولدو. ایران، تورکیه و دیگر شرق اؤلکه‌لرینده ائرمنی‌لرین روسیایا کؤچورولمه‌سی بوتون سونراکی دؤور عرضینده داوام ائتدیریلدی.
ائرمنی‌لرین جنوبی قافقازا کؤچورولمه‌سی 19-جو عصرین سونو 20-جی عصرین اوللرینده ده داوام ائتدیریلیردی. تکجه 1896-جی ایلدن 1908-جی ایله کئچن دؤورده جنوبی قافقازا 400 مین نفر ائرمنی کؤچورولموشدور. نتیجه‌ده، 1908-جی ایلده ائرمنی‌لرین سایی 1 میلیون 300 مین نفره چاتمیشدیر. ن.ن.شاورووون سؤزلرینه گؤره، او دؤورده زاقافقازیادا یاشایان 1 میلیون 300 مین نفر ائرمنی‌دن 1 میلیون نفری دیارین کؤکلو ساکینلری دئییلدیلر و اونلار بورا روسیا طرفیندن کؤچورولموشلر. [3]
نتیجه‌ده، تاریخی آذربایجان تورپاغی اولان ایروان خانلیغی 1828-جی ایلده “ائرمنیستان ایالتی”، 1849-جو ایلده روسیا ایمپئریاسینین قافقاز جانیشین‌لیگی‌نین ایروان قوبئرنیاسی، 1918-جی ایلده آرارات رئسپوبلیکاسی، 1920-جی ایلده ائرمنیستان اس اس ار، 1991-جی ایلدن ایسه ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی اولدو. بئله‌لیکله، آذربایجانین تاریخی تورپاقلاری اؤنجه‌لیکله چار و سونرا سووئت ایمپئریاسینین الی ایله اونون یئرلی ساکینلری‌نین – آذربایجانلیلارین ایراده‌سی‌نین عکسینه اولا‌راق زورلا ائرمنیستانین ترکیبینه داخیل ائدیلدی و “ائرمنیلشدیریلدی”. [4]
روسیا ایمپئریاسیندا بوراخیلمیش ایستاتیستیک معلومات‌لار، خصوصیله یاریم عصردن یوخاری بیر مدت عرضینده نشر اولونان "کاوکازسکی کالئندار" معلومات کیتاب‌لاریندا، 1897-جی ایلده روسیا ایمپئریاسیندا اها‌لی‌نین بیرینجی عمومروسیا سیاهییا آلینماسینین نتیجه‌لرینه دایر نشرلرده – ائرمنیستان رئسپوبلیکاسینین ایندیکی اراضی‌سینده آذربایجانلیلارین روسیانین کؤچورمه سیاستیندن سونرا دا اها‌لی‌نین اساس حیسه‌سینی تشکیل ائتدیگینی گؤستریر. بئله کی، 1886-جی ایلده یئلیزاوئتپول قوبئرنیاسی زنگه زور قضاسینداکی 326 کنددن 149-و آذربایجانلی (45،7 فاییز)، 91-ی کورد (27،9 فاییز) و یالنیز 81-ی ائرمنی (24،8 فاییز) کندی ایدی. 1889-جو ایلده زنگه زور قضاسینین آذربایجانلی اها‌لی‌سی ائرمنی‌لردن 1500 نفر چوخ ایدی. ایروان قوبئرنیاسیندا 1891-جی ایلده 661،6 مین نفر اهالیدن 270،4 مین نفری (41 فاییز) آذربایجانلی‌لار ایدی. 1893-جو ایلده بو رقم 276 مینه، 1897-جی ایلده ایسه 313 مینه چاتمیشدیر. 1897-جی ایلده زنگه زور قضاسیندا اها‌لی‌نین سایی 142 مین نفر اولموشدور کی، اونلاردان دا 71،2 مین نفری (50،1 فاییز) آذربایجانلی‌لار، 63،6 مین نفری (46،8 فاییز) ایسه ائرمنیلر ایدی. ایندی ائرمنیستانین پایتاختی اولان ایروان شهری و ایروان قضاسیندا دا او دؤورده کی اها‌لی‌نین ائتنیک ترکیبی خصوصیله دقتی جلب ائدیر. 1896-جی ایلده ایروان شهرینده کی 14،7 مین نفر اهالیدن 7،2 مین نفری (49 فاییز) آذربایجانلی‌لار، 7،1 مین نفری (48 فاییز) ایسه ائرمنیلر ایدی. ایروان قضاسینداکی 99 مین نفر اهالیدن 52،8 مین نفری (53،5 فاییز) آذربایجانلی‌لار، 36،4 مین نفری (46،4 فاییز) ائرمنیلر ایدی. 1916-جی ایلین یانوارین 1-نه اولان معلوماتا گؤره ایسه همین رئگیونون آذربایجانلی و ائرمنی اها‌لی‌سی‌نین میقداری آراسینداکی نیسبت بیرینجی دونیا محاربه‌سینده قافقاز جبهه‌سی‌نین بو اراضی‌دن کئچمه‌سی‌نین تأثیری ایله معیین قدر دگیشمیش‌دیر. بونا باخمایا‌راق یئنه ده بو اراضیده آذربایجانلی‌لار اها‌لی‌نین اساس حیسه‌سینی تشکیل ائدیردی. آذربایجانلی‌لار ایروان قضاسیندا 74،2 مین نفر (48 فاییز)، زنگه زور قضاسیندا 119،5 مین نفر (53،3 فاییز)، سورمه‌لیک قضاسیندا 45،9 مین نفر (31،2 فاییز)، ائچمیدزین قضاسیندا 41،3 مین نفر (24،6 فاییز) و یئنی بایزید قضاسیندا ایسه 50،7 مین نفر (29،2 فاییز) اولموشدور".
“دنیزدن دنیزه بؤیوک ائرمنیستان” و یا “قارا دنیزدن خزر دنیزینه کیمی بؤیوک ائرمنیستان” یارادیلماسی کیمی اساس‌سیز ادعا‌لاری میفیک دؤولتی یاراتماق مقصدی ایله، ایلک نؤوبه‌ده، تورک و موسلمان خالق‌لارینین محوینه یؤنلدیلمیش “ائرمنی‌لیک” ایدئیاسینی یایان هله 19-جو عصرین آخیرلاریندا یارادیلمیش “داشناکسوتیون” پارتیاسی اولوب. بو ایدئیانین گئرچکلشدیریلمه‌سینده ائرمنی‌لرین دونیانین هر یئرینده تؤرتدیک‌لری کوتلوی قیرغین‌لاردان، تئررور آکتلاریندان کئچیردی. [5]
[1]Talıblı S.Ə. İran İslam Respublikasının Qafqaz siyasətində Dağlıq Qarabağ problemi (1991-2005-ci illər). Bakı, “Elm və təhsil” 2016, s.14-141
[2]Azərbaycan tarixi. (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər). Redaktor: S.Əliyarlı. Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 1996, s. 674
[3]Ermənistan Respublikası (məlumat sorğu kitabçası). Bakı, “Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi”, (QESAM), 2006, s.715-716
[4] اراضی اولا‌راق ایروان قوبئرنیاسینین ایروان قضاسینین 90.4%-ی، آلئکساندروپول قضاسینین 100%-ی، یئنی بیازید قضاسینین 100%-ی، ائچمیدزین قزضاسینین 100%-ی، شرور-دره لیه ز قضاسینین دره لیه ز شعبه‌سی‌نین 100%-ی، ناخچیوان قضاسینین 5.4%-ی، یئلیزاوئتپول قوبئرنیاسینین زنگه زور قضاسینین 59.6%-ی، قازاخ قضاسینین 44.5%-ی، تیفلیس قوبئرنیاسینین بورچا‌لی قضاسینین 35.3%-ی، قارص ویلایتی‌نین قارص دایره‌سی‌نین 14.7%-ی ائرمنیستان سوسیالیست سووئت رئسپوبلیکاسینین ترکیبینه داخیل اولموشدور.
[5] https://sia.az/az/news/social/771630.html
*آذربایجان خالق جمهوریتی- 1918-1920-جی ایللرده 23 آی عرضینده مؤوجود اولان و موسلمان شرقینده ایلک دونیوی، دئموکراتیک دؤولت. آذربایجان خالق جمهوریتی (آخج)آذربایجان خالقینین قدیم دؤولتچی‌لیک عنعنه‌لرینی یاشادا‌راق، همین دؤور اوچون موترقّی حساب ائدیلن دؤولت تأسیساتلارینین یارادیلماسینا نایل اولموشدور. گرگین و مورکّب اجتماعی-سیاسی شرایطده فعالیت گؤسترمیش آذربایجان خالق جمهوریتی دئموکراتیک دؤولت قوروجولوغو، اقتیصادیات، مدنیت، تحصیل، حربی قوروجولوق و سایر ساحه‌لرده حیاتا کئچیردیگی ایشلر آذربایجان خالقینین تاریخی‌نین پارلاق صحیفه‌سی‌دیر. ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین اعلان ائدیلدیگی 1918-جی ایلین 28 مای تاریخی حاضردا دؤولت موستقیل‌لیگی‌نین برپا ائدیلمه‌سی گونو – آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا “رئسپوبلیکا گونو” کیمی قئید ائدیلیر.