+0 بَگَن (Bəyən)
21 آذر نهضتینین یارانماسی
( 26 آذر 1325، تهران ارتجاعی الی ایله آنا دیلیمیزده یاندیریلان كیتاب گونو مناسبتی ایله )
پرفئسور محمد تقی زهتابی
( بو مقاله ۱۳۵۴ –جو ایلده یازیلمیشدیر )
21 آذر نهضتیندن ۳۰ ایل كئچدی، بو نهضت ایكینجی دونیا محاربهسیندن سونرا عموما ایران آزادلیق حركاتی خصوصا ملی آزادلیق حركتینین ذیروهسیدیر. بو حركت علیهینه ایستر داخل و ایستر خارجده تجزیهطلب آدلاندیریب و بیگانهلر الیله یارانمیش بیر حركت گؤسترسهلرده، ۲۱ آذر نهضتی مشروطهدن۱۳۲۴نجو ایله قدر ایران آزادلیق حركاتینین تمامیله طبیعی و لازمی بیر نتیجه سی ایدی، بونا گؤرهده هئچ بیر خارجی ال واسطهسیله یارانمامیشدی، بو حركت او دؤوردن اجتماعی حادثهلری قوجاغیندا تدریجله و طبیعی حالدا و خلق حركتینین ایستهیی و ارادهسی ایله‌یاراندی. بو مسئلهلری ایشیقلاندیرماق اوچون ۲۱ آذر نهضتینین مختلف جهتلرینه دقت ائتمك لازیمدیر.
۲۱ آذر نهضتی نئجه یاراندی؟
۱۲۸۹ – نجو ایل اتابك پاركی جنایتیایله ارتجاع، غلبه چالمیش دموكراتیك مشروطه انقلابینی بوغدو و اونون قهرمانلارینی تدریجله مختلف یئرلرده آرادان آپاردی؛ لاكن آزادلیق فیكری و آزادیخواهلار آرادان گئتمهدی. بونلار یئنی شرایط و فرصت آختاریردیلار تا قانون اساسی و مشروطهنی یئنیدن دیرچلدیب دموكراتیك انقلابی تماملاسینلار. ۱۲۹۹ نجو ایلده بو فرصت یاراندی چونكو تزار روسیه ایرانین سیاست صحنهسیندن چیخمیشدی.
اساسا مشروطه انقلابی اشتراكچیلارینین رهبرلیگی آلتیندا تبریزده خیابانی قیامی، گیلاندا جنگل نهضتی، خراساندا ایسه كلنل محمدتقیخان قیامی باش وئردی و بو حركتلرده ارتجاع طرفیندن یاتیریلدی! لاكن گئنهده نه مترقی فیكیرلر بوغولدو و نهده تمام آزادیخواهلار محو اولدو.
رضاشاه ناقص قانون اساسیه ال آپاریب اونو روحسوز بیر كالبده چئویردی ، آزادیخواهلارا گؤرونمهمیش دیوان توتدو و بیر سیراسینی زنداندا اؤلدوردو. ایرانین آزادیخواه قوهلری رضاشاهین سیماسیندا مشروطه جیلدینه گیرمیش بیر دیكتاتورون نئجه انگلیسلر طرفیندن یارانیب ایران خلقلرینه تحویل ائدیلمه‌سینی بوتون وارلیقلاریله لمس ائتدیلر. ایكینجی دونیا محاربهسی باشلاندی و شهریور حادثهسینده ایرانیدا احاطه ائتدی. انگلیسلیلر رضاشاهی گتیردیكلریكیمی آپاردیلار. ارتجاع ضعیفلهدی ، لاكن ارتجاع دستگاهی ال دییلمهمیش قالدی.
آزادیخواهلار زندانلاردان چیخدیلار؛ سورگوندن قایتدیلر و ایران آزادلیق حركاتینین مرحلهسی باشلاندی. بو حركتین باشیندا یئنه‌ده مشروطه انقلابی و ۱۲۹۹ نجو ایل حركتلرینین اشتراكچیلاری دایانیردیلار. اجتماعی حركت گوجلندی و حزبلر فعالیته باشلادیلار ، خلق حركتیله برابر یواسی ساغلام قالمیش ارتجاعدا فعالیتدن ال گؤتورمه‌میش چوخ آشكار شكیلده مترقی قوهلرخطابا دئییردی :«قوی متفقلر قوهلرینی آپارسینلار، اوندا بیز سیزه آزادلیق و دموكراسینین نه اولدوغونو گؤسترهریك» (پیشه‌وری، ۱۳۲۴ آذربایجان روزنامهسی ۳۰ شهریور)
آزادیخواهلار ، ایرانین فاشیزیم علیهینه غلبهده اوینادیغی رولا بئل باغلاییر و دیكتاتورلوغون تازادان احیاسینا آز گمان ائدیردیلر.لاكن فاشیزیم ازیلیب و متفقلرین ایرانی تَرك ائتمهسی یاخینلاشدیقدا كیریمیش ارتجاع آزادیخواه قوهلره قارشی جدی هجوما باشلادی. مرحوم پیشه‌وری ۱۳۲۴ نجو ایل شهریورین ـ ۲۹ ندا بو حقده یازیردی :
«تهران سریع قدملرله ارتجاع طرفه گئتمكدهدیر . باشیمیزا، یونان خلقینین باشینا گلن اویونو گتیرمك فیكیریندهدیرلر. مجلس و دولت و مطبوعات ساتیلمیش خائن آداملارین الینه دوشموشدور. بونلار ویریب -ییخیب، اؤز سیاستلرینی یئریتمك ایستهییرلر. آزادلیق و دموكراسی نامینه چالیشدیقدا اولان قوهلرجوربهجور بهانهلر ایله بوغولوب تارومار ائدیلمكدهدیر. رضاخاندان داها قابان، داها خشن بیر جلاد وجودا گتیرمك نقشهسی جدی صورتده موقع اجرایه قویولموشدو.»
پیشه‌وری آذربایجان روزنامهسینده یئنه یازیردی : « محاربه خاتمه تاپار-تاپماز اؤلكهمیزده ارتجاعی عنصرلر باش قالدیریب ایگیرمی ایللیك استبداد و دیكتاتورلوق اصولونو دوباره دیریلتمهیه باشلامیشلار… بیز بیلمیریك آتلانتیك منشوری نه اولدو، پوتسدام كنفرانسینین رایلری نییه ایرانا شامل اولا بیلمهدی؟! اوندان علاوه منشور آتلانتیك بوتون دونیا ملتلرینه اوز مقدارتینی تامین ائتمك حقینی وئرمیشدیر. بیز آذربایجانلیلاردا بو حقدن استفاده ائدیب ایران داخیلینده اؤز سرنوشتیمیزی تعیین ائدیب و وئردیگیمیز بؤیوك قوربانلار بهاسینا الده ایدیلن قانون اساسینی دیریتمگ ایستیهییریك.» (پیشه‌وری آذربایجان روزنامهسی صحیفه ۲۳۱)
ایكینجی دونیا محاربهسیندن تازا مئیدانا آتیلمیش آمریكا امپریالیزمیدا ایرانین سیاست مئیدانا آت چاپماغا باشلادی. بو مسئله آزادیخواهلاری بتر نگران ائدیردی. چونكو اولار بیلیردیركی، آمریكا طرفیندنده حمایه اولان تازا دیكتاتورلوق داها خشن و داها گوبود اولاجاقدیر.ارتجاعین قاباغینی آلماق اوچون آزادیخواه قوهلر ایكینجی دونیا محاربهسی نتیجهسینده یارانمیش نسبتا مساعد فرصتی الدن وئره بیلمزدیلر. كئچمیش انقلابی سابقهلری و انقلابی زمینه جهتدن ارتجاعیله مقابله آذربایجاندان سوایی ایرانین آیری یئرینده ممكن دئیلدی. دئمك بئله بیر مقابله ایران آزادلیق حركیتینین مشروطیهدن ۱۳۲۴ – نجی ایله انكشافینین طبیعی محصولوایدی. بو زامان انقلابی قوهلر ال- ال اوسته قویوب باخا بیلمزدیلر و بو ایشی محض آذربایجاندان باشلامالیدیلار.
بو حقیقتی مرحوم پیشه‌ورینین ۱۳۲۴ – نجو ایل شهریورین ۲۴ – نده تبریزین شیر و خورشید سالونداكی نطقوندا آچیق گؤرمك اولار او دئیردی :
«وضعیت ائله آغیر بیر حال آلدی كی، آرتیق تهراندا اوتوروب مقاله یازمادان نطق ائتمكدن بیر نتیجه اولا بیلمیهجگینی یقین ائتدیم. ناچار بیر ایل بوندان اول تبریزده اوزون – اوزادی بحث ائتدیگیمیز مسئله اطرافیندا دوشونمگه باشلادیم.بو چوخ ساده تدبیرایدی، منیم تبریز مسلكداشلاریمدان دئدیلر : آذربایجاندان باشلاماسی بورانی اصلاح ائتمه‌لییك ، آذربایجان خلقینین اؤز گوجوایله بوردا ملی حكومت گتیرمهلییك، تهران ارتجاعین باشی استبدادین مركزیدیر. بیر نئچه نوبهده اوردان گؤز یوموب مستقیما بوردا ایش گؤرمهلییك. بو فیكرین حقیقتی او وقت نظریمده داها آشكار بیر صورتده جلوه ائتدیكی، دؤلتین مسئول مامورلاری ایله آذربایجان خلقینین تظلم و دادخواهلیق تلگرافلاری حقینده مذاكره ائتدیم. مثلا بیات دئدی : من رادیو واسطهسیله مراجعت ائتمیشم. آرتیق خلق عریضه و تلگراف واسطهسیله اؤزونه زحمت وئرمهمهلیدیر. صدر دئدی : بیر تلگراف اولماسین مین تلگراف اولسون من بو كیمی بوش سؤزلره جواب وئرمهیهجهیم. بو سؤزلرین آیری جوابی اولابیلمزدی، گرك خلقه مراجعت ائتمك. خلقین یومروغون گوجوایله آزادلیغی تامین ائتمك. بو شعارلار من تبریز آزادیخواهلارینین تكلیفی اوزهره تهراندان آذربایجانا حركت ائتدیم. (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۸٫)
بئله بیر شرایطده ۱۳۲۴- نجو ایلین اوللریندن بیر سیرا آزادیخواهلار ایرانین مختلف یئرلریندن تبریزه گلیب شهریورین ۱۲- سینده آذربایجان دموكرات فرقهسینی تشكیل ائتدیلر. بو فرقه‌نین مؤسسلری و قاباقجیللارینین چوخو مشروطه انقلابی، خیابانی قیامی، جنگل نهضتی و ۵۳ تفرین اشتراكچیلاری ایدیلر. بو شخصلردن آشاغیداكیلاری نمونه گؤسترمك اولار:
- حاجی عظیمخان (ستارخانین قارداشی)،
- نظامالدوله رفیعی (فرقه‌نین مؤسسلریندن و مشروطه انقلابی زمانی آذربایجان انجمنین عضوو)
- مستشارالدوله (مشروطه دورو آذربایجان انجمنین عضوو)
- .میرجعفرپیشهوری(جنگل حركاتینین فعال رهبرلریندن)
- میرزه نوراله خانیكانی (مشروطه انقلابینین ان مشهور قهرمان مجاهد رهبرلریندن)
- نعمت آقاولی صمصام (مشروطه انقلابیندا ستارخان مجاهدلریندن)
- مرندلی برهانی (خیابانی قیامی اشتراكچیلاریندان)
- علی فطرت (شاعیر مشروطه آزادیخواهلاریندان)
- علی قهرمانی (ستارخان آتلیلارینین رئیسی و خیابانی قیامی انقلابچیسی)
- تقی شاهین (۵۳ نفردن)، طسوجلو جمالی (مشروطه و خیابانی انقلابچیلاریندان)
- میركاظم (مشروطه انقلابی مجاهدلریندن)
- جعفر ادیب و میر عبدالحسین فائقی (مشروطه و خیابانی قیامی معارفچیلریندن) و … بو شخصیلردن آذربایجانین بوتون شهرلری و قصبه و كندلریندن واریدی و فرقه‌نین اؤن سیرالاریندا گئدیردیلر.آزادلیق، مشروطه بوتون ایرانین یولوندا گئتمیش قیرخ ایللیك (۱۹۴۵- ۱۹۰۵) دؤیوشلر و مبارزهلرین اشتراكچیلارین طرفیندن یارانمیش بیر فرقه فقط اونون دوشمنلری طرفیندن بیگانهلر الیله یارانان فرقه آدلانا بیلر. بئله بیر فرقه آزادیخواه قوهلر طرفیندن قانون اساسینی دیریتمك، آزادلیق دموكراسی رولو حقوقلاری تامین ائتمك و دیكتاتورلوغون قاباغینی آلماق اوچون یارانا بیلردی.آذربایجان دموكرات فرقهسی بو ایش اوچونده یارانمیشدی. بونو قید ائتمك لازمدیركی، دونیانین هئچ بیر یئریندن و هئچ بیر زامان ائله انقلابی حركت باش وئرمهمیش و باشدا وئرهبیلمزكی، خارجی ذینفع قوهلر اؤز خیرلرینه اوندان استفاده ائتمهگه جان آتماسینلار. بئله خارجی جهدلر بیر حركتین خلقیلیگی و اونون خلقی طرفیندن یارانماسینی خدشهدار ائده بیلمز. آذربایجان دموكرات فرقهسینین یارانماسی و ۲۱ نهضتیده بو قانوندان مستثنی دئیلدیر.ـ
ـ ۲۱ آذر نهضتی نئجه یاراندی؟
ایرانین یوخاریدا گؤستردیگیمیز اجتماعی – سیاسی وضعیتی نظره آلاراق ۱۳۴۴-نجو ایل شهریور آیینین۱۲ سینده فرقه‌نین ۱۲ مادهدن عبارت اولان مراجعت نامهسی نشر اولوندو. بئلهلیكده آذربایجان دموكرات فرقهسی تشكیل اولوب ایشه باشلادی. بو مراجعتنامه فرقه‌نین آذربایجان بارهده اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ملی احتیاجلاری اساسیندا شعارلارینی ایرهلی سوروردولر. مراجعتنامهنی ۴۸ نفر امضاء ائتمیشدیكی، بیر پاراسی سونرالار دالی چكیلدیلر. بیر آی كئچمهدن آذربایجان كارگر اتحادیهسی و حزب توده ایرانین آذربایجان و زنجان تشكیلاتیدا فرقهیه ملحق اولدولار، بئلهلیكده آز بیر مدت عرضینده فرقه آذربایجانین ان قدرتلی و نفوذلو اجتماعی تشكیلاتینا چئوریلدی. بو مراجعتنامه و یا فرقه‌نین اساسی هدفلرین مرحوم پیشه‌ورینی ۱۳۲۵ – نجو ایل اردیبهشت آیینین ۲۴ نده آذربایجانین شخصیتلری كنفراسیندا بئله خلاصه ائتمیشدی :
«ایران داخیلینده ایرانین استقلال و تمامیت ارضیسینی مراعات ائتمك شرطیله اؤز داخلی ایشلریمیزی اؤز الیمیزه آلماق و اؤز ائویمیزی اؤز ادارهمیزایله اداره ائتمك اؤز آنا دیلیمیزده ملی فرهنگیمیزی مترقی و معاصر حالا سالماق» ( پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۳۰)
آذربایجانین آذربایجانلی الیله اداره اولما ایشینی فرقه قانون اساسینی بیر ستونی اولان ایالتی و ولایتی انجمنلری واسطهسیله حیاتا كئچیرمك ایستردی، بونا گؤره تهراندان بو انجمن لری تشكیل ائتمك طلبینی ایرهلی سوردو، لاكن صدرالاشراف كابینهسی بو تكلیفی مهر آییندا رد ائتدی و آذربایجاندا جدی ترورا ال آتدی. بئلهلیكله بیر داها معلوم اولدوكی، تهران آذربایجانین قانون حقینی دینج یولیله وئرمیهجكدیر. فرقه یارانمیش امكانی الدن وئره بیلمزدی بونا گؤرهده مستقل حركت ائتمهلیدیر.
«خلقیمیز سیاستده سردار ملینین تهرانا گلمهدن قاباق تعقیب ائتدیگی یول ایله گئتمهلی، اونا تقلید ائتمهلیدی». (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۱۴۹٫)
بئله اولدوقدا فرقه ایالتی انجمن ایله كفایتلنیب قالا بیلمزدی. خلقین آرزولارینی حیاتا كئچیرهن تشكیلات لازمایدی بو ایش اوچون خلق كنفرانسلاری یاراتسین. خلقه مراجعت اولدو.خلق كنفرانسلاریندا اون مینلرجه امضایا مالك اولان قرارلا تهرانا منتظر اولمادان ملی آزادلیق تامین ائدهن مختاریت و ملی حكومت تشكیلاتی طلب ائدهن تصمیم نامهلر سئل كیمی آخیب تبریزه گلدی، فرقهمیزایسه خلقیمیزین روحوندان قوپان بو بؤیوك نفسه لاقید قالا بیلمز و خلقی اؤز حالینا قویا بیلمزدی. اونا گؤره چوخ سریع بیر صورتده خلق كنفرانسلارین آرزولارینی عملی ائتمك و خلقین سسینه تمركز وئرمك اوچون آبان آیینین ایگیرمی دوقوزوندا، اؤزونو مؤسسلر مجلیسی آدلاندیران، خلق ییغینجاغی یاراتدی.» (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۲۲ـ)
ـ۲۴۰نفر حدودوندا نمایندهسی اولان و تبریزین شیر خورشید سالونوندا كئچیریلن بو ییغینجاق ملی حكومتین اساسینی قویدو و فوریتله ملی مجلسین چاغیریلماسی قرارینی قبول ائتدی. آذر آیینین بیرینجی یاریسیندا مجلسین انتخاباتی كئچیریلدی. بو زامانلار تهران حكومتی “بیات”ی تبریزه گؤندردی . “بیات ” ایالتی انجمنی گلجك مجلسین تصویب ائدهجگی صورتده قبول ائتدی و بو ایشه دقت قازانمادان اؤتوردی. فرقه اؤز ایشینه دوام ائتدی. ۲۱ آذر گونو ملی مجلس آچیلدی و ملی حكومت قورولدو. رسمی دولت تشكیلاتی یاراتماق ایشیله مشغول اولماقلا برابر فرقه اؤز اساسینی محكملندیرمك ایشیندن غافل ذئیلدی. بئلهكی مهر آیینین دوقوزوندا فرقه‌نین بیرینجی كنكرهسی تشكیل اولوب فرقه‌نین خط حركتینین و مرامنامهسی تصدیق ائتدی. ۱۳۲۴- جو ایل آذرین اییرمی بیری خلقیمیزین تاریخینده ان هیجانلی گونلردن بیرایدی. بو گونه شاهید اولانلار بیلیرلركی، بو گون بیر طرفدن ساعت بناسیندا ملی مجل آچیلیر و او بیری طرفدن ایسه فدائی قوهلری طرفیندن محاصره اولونموش تبریز ارتشینین فرماندهی سرتیب “درخشانی” ایله مذاكره دوام ائدیردی. تا اوردو قارداش قانی تؤكولمهدن تسلیم اولسون.ـ
فدائی قوهلر نئجه یارانمیشدی؟
دئمك فرقه دولت تشكیلاتی یاراتماغا چالیشماقلا برابر بیلردیكی، تهران اوردوسو تبریزده اولدوغو حالدا ملی حكومت ایش باشینا گله بیلمز ، بونا گؤره یارانان ملی حكومتین سلاحی آرخاسیندا حقیندهده دوشونور و فعالیت ائدیردی. بورادان اوخوجولارا بئله بیر سؤال میدانا گلهبیلر. بو فدائیلر كیملرایدیلر؟ فدائی تشكیلاتی نئجه یاراندی؟۱۳۲۰ – نجی ایل شهریور آییندا رضاشاه قاچیب ایران اوردوسو داغیلاندا آذربایجان كندلرینین الینه چوخلو سلاح دوشدو و اربابلارلا كندلیلر آراسیندا توقوشمالار باشلاندی. بو توقوشمالار زمان كئچدیكجه شدتلنیردی و كندلیلر یایین اوللرینده حزب توده ایرانین آذربایجان ایالتی كمیتهسینین تشبثوایله آذربایجان استاندارینین كفیلی آقای نیكخو كندلیلرین وئرمهلی اولدوغو بهره مالكانه بارهده بخشنامه صادر ائلهدی. بو بخشنامه حزب توده ایرانین ایالتی كمیتهسی طرفیندن تكثیر اولونوب بوتون كندلره گؤندریلدی. بو ایش اربابلا كندلی آراسینداكی توقوشمانی داها شدتلندیردی. بونون نتیجهسینده فرقه‌نین یارانماسی عرفهسینده آذربایجانین بوتون زندانلاری كندلیلرله دولوایدی. كندلیلرین حزب تودهیه شكایتی او یئره چاتمیشدیكی، ـ۱۳۲۴ – نجو ایلین یاییندا حزب تودهنین مركزی كمیتهسی اصفهانلی وكیل دادگستری “مرتضی راوندی” تبریزه گؤندریلمیشدی تا زندان اولموش كندلیلردن محكمهلرده مدافعه ائلهسین. بو زمانلار تهران حكومتینین كندلیلر علیهینه فشاری آرتدیقجا اونلارین ناراضیلیقلارینی داها آرتیردی. فرقه یارانان زمان آذربایجان كندلیسی بو وضعیتده ایدی. فدائیلر همین ناراضی كندلیلر ایدی، و فدائی تشكیلاتیدا بونلارین طرفیندن یارانمیشدی.
آذربایجان دموكرات فرقهسینین رولوایسه بو ناراضی كندلیلری اؤز عضولری واسطهسیله منتظم حالا سالماق و معین هدفه دوغرو یونلتمكدن عبارت ایدی. مرحوم پیشه‌وری فدائی دستهلری و اونون تشكیل باره‌سینده دئمیشدیر :
«بو فدائی دستهلرینین باره‌سینده متاسفانه بو وقتهدك چوخ ائشیدیلمیشدیر.بو تشكیلاتین تفصیلی ملی تاریخیمیزین ان شانلی صیغه‌لریندن بیرینی وجوده گتیرمیشدیر. فدائی تشكیلاتی چوخ طبیعی بیر صورتده خلق حركاتیندا دوغموشدور، كندلردن انتقام آلماق قصدیله مئیدانا چیخان بو جریاندا فرقه تشكیلاتلارینین گؤستردیكلر و فداكارلیغی انكار ائتمهیه لزوم یوخدور. دوغرودور كندلی، ژاندارم ظلموندن جانا دویوب اونون شرینی دفع ائتمك اوچون سلاح الده مبارزهیه قیام ائتمیشدی، لاكن اونو تشكیل ائدن اونون باشیندا دوران،اونو دوزگون هدفه سوق ائدهن فرقهمیزین یئرلی تشكیلاتلارینین ترتیب ائتدیگی قهرمانلار اولموشدو. آجی تنقیدلر و شدید تعروضلره باخمیاراق كمال خونسردلیكله خلقی تشكیل ائدیب فدائی دستهلرینین فرقه‌نین اینانیلمیش آداملارین رهبرلیگی آلتیندا چكمهگه چالیشیردی. نهایت حركت خلق ایچرهسیندن باشلاییب بوتون اؤلكهنی بورویوب تهران ارتجائنین قوشون قلعهلرینی اوزوك قاشی كیمی محاصرهیه آلیب ملی قدرتیمیزین قاباغیندا دیز چؤكمگه مجبورائتدی.» (پیشه‌وری۲۱آذر روزنامهسی صحیفه۶۴)
فدائی تشكیلاتی آذربایجانین بؤیوك یئرلرینده یارانمیش بؤیوك بیر مسلح تشكیلات ایدی. بو تشكیلات اؤزوده ارتجاعین هجوما كئچدیگی و بیداد ائتدیگی بیر زاماندا یارانمیشدی. خلقیمیز و ۲۱آذر نهضتینین بؤیوك افتخارلارینداندیركی، بئله بیر شرایطده فدائی تشكیلاتینین یارانماسی جریانیندا بیر نفرده اولسون خیانت ائتمهمیشدیر. مرحوم پیشه‌وری ۱۳۲۵ – نجی ایل مهرین ۲۵ نده دئییردی :
«بو گون افتخار ائدیریككی، آغیر بیر شرایطده او وقتكی، آذربایجاندا ارتجاع تام قدرتله حكمرانلیق ائدیردی، بیز آذربایجاندا بیر مسلح فدائی تشكیلاتی وجوده گتیردیككی، اونون افرادیندان بیر نفرده اولسون خیانت ائتمهدی.» (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۱۲۸)
بلی فدائی قوهسی و اونلارین قهرمانلیق حركاتی تهران، اونون ژاندارمالاری و دولت مامورلارینین آذربایجانا گؤستردیگی اقتصادی و ملی ظلمون قانونا اویغون عكسالعمل ایدی. نئجهكی محمدعلیشاهین ظلمو بو فدائیلرین آتالارینی تفنگ گؤتوروب مجاهد دستهلری یاراتماغا مجبور ائتمیشدی.
ـ ۲۱ آذر نهضتی بوتون ایران آزادلیغینین باشلانقیجیایدی
سلطنت رژیمی بیرینجی ۲۱ آذر نهضتینی تجزیهطلب آدلاندیریب و چوخلاری بو نغمهنی تكرار ائتمكدهدیرلر.دوغروداندانمی ۲۱ آذر نهضتی آذربایجانی ایراندان آییرماق ایستردی؟ فرقه زمانینین بوتون سندلری و مرحوم پیشه‌ورینین بوتون مقالهلری و سخنرانلیقلارینی نظردن كئچیردیكده چوخ چتین ائله مدرك و مقالهیه راست گلمك اولاركی، اورادا فرقه‌نین بوتون ایستكلرینین ایران چارچوبهسی داخلینده اولدوغونو قید اولونمامیشدیر. ۱۳۲۴- نجو ایل فرقه‌نین بیرینجی رسمی سندی اولان ۱۲ شهریور مراجعتنامهسینین بیرینجی مادهسی همین بو مسئله ایدی. بو باره سندلر اوقدردیركی، گؤسترمك و یا یازماقلا باشا گلمز. اگز اوخوجولار خصوصیله جوان نسل بو باره حقیقتی بیلمهك ایسترلرسه، مرحوم پیشه‌ورینین سئچسلمیش اثرلری و ۲۱ آذر كتابی هابئله ـ ۱۲ شهریور كتابینی الده ائدیب و اوخوسونلار.بونونلا برابر قید ائتمك لازم حساب ائدیریككی، اؤز فعالیتینی بیرینجی مرحلهسینده آذربایجان دموكرات قوهسی چالیشیردی. بوتون ایرانی آزاد ائتمك اوچون آذربایجاندا بیر دایاق و مركز یاراتسین. ۱۳۲۴- نجو ایل شهریورین ۲۱ ینده مرحوم پیشه‌وری یازیردی :
«تاریخ بیزیم عهدهمیزده بؤیوك بیر وظیفه قویموشدور. بیز آذربایجاندا سارسیلماز بیر آزادلیق قلعهسی وجوده گتیرمهلییك».بو ایشه موفق اولاندان سونرا فرقه اؤز فعالیتینی ایكینجی مرحلهسینه باشلامیشدیر، اودا بوتون ایرانی آزاد ائتمك مسئله ایدی.دئمك فرقه‌نین ایلك گوندن هدفی بوتون ایرانی اسارت و دیكتارلوغوندان آزاد ائتمك ایدی. مرحوم پیشه‌وری ۱۳۲۴ – نجو ایل مهر آیینین سكیزینده یازیردی :
«بیز مقالهلریمیزین بیرینده یازمیشدیق اگر تهران اؤزونو ازتجاعین آغوشینا آتارسا بیز اؤز آزادلیغیمیزی مستقل بیر صورتده تامین ائدهجییك. او ایشیمیزین باشلانغیجی ایدی. ایندی فرقهمیزین قدرتی آرتمیشدیركی، بیر قدر ایرهلی قویوب دئییریك اگر تهران توتدوغو یولدان قاییتماق ایستهمزسه،بیز اونو قهر و غضبله او یولدان قایتارمالییق». (پیشه‌وری سئچیلمیش اثرلری صحفه ۲۲۴)
ـ۲۱ آذر نهضتی و باشقا ایران ملتلری
ـ ۲۱ آذر نهضتینده ان اساسی مسئلهلردن بیریده ملی حقوق مسئلهسیدی، لاكن او بو ملی حقوقو تكجه آذربایجانلیلار و ایران توركلری اوچون دئییل بوتون ایران خلقلری اوچون ایستیه‌ییردی. یعنی فرقه یراندا آزادلیق و دموكراسینین برقرار اولماسینی بیر طرفدن و ایكینجی طرفدن ایسه آزادیخواه قوهلرین كمكی و محروم ملتلرین آذربایجانكیمی اؤز ملی حقوقلارینا چاتماسی یولونا دوشونوردو. چونكو فرقه و اونون رهبرلری ملی ظلمون آجیسینی دادمیش و چوخ ملتلی ایراندا ملی قوهنین نئجه بؤیوك قدرت اولدوغونو یاخشی بیلیردیلر. اولار یاخشی باشا دوشوردولركی، اگر محروم ایران ملتلری آذربایجانكیمی اؤز ملی حقوقلارینی آلماق اوچون بیرلیكده آیاغا قالخسالار ایران ارتجاعینی مطلق ییخیلاجاقدیر.
فرقه‌نین كورد خلقیله همكارلیغی و قارداشلیغی بو حقیقتی عملی شكلده ثبوت ائدیر. فرقه‌نین بو سیاستی تكجه كورد ملتینه عاید دئیلدی، بوتون محروم ایران ملتلری نظرده توتولوردو. لاكن تاسفلرله قید ائتمك لازمدیركی، او زامانلار باشقا محروم ایران ملتلرینده ملی شعور هله لازیمی سویهده دییلدی. بونا گؤرهده مرحوم پیشه‌وری بو مسئلهیه اؤرتولو توخوناراق ۱۳۲۴-نجو ایل آذرین سكیزینده یازیردی :
«بیز هئچ بیر قوم و هئچ بیر ملت و هئچ بیر جماعته دوشمن دگیلیك، اؤزوموزه روا گؤردوگوموز یاشاماق و ترقی ائتمك وسیلهلرینی اؤزگهلره اوچونده روا گؤروب بو گونهدك كیمسهنین ترقی و تعالیسی ایله مخالفت ائتمهمیشیك ، حتی تهران ارتجاعی حكومتینین آزادلیغینینز علیهینه ایشلتمكده اولدوغو خائنانه تدبیرلریده فارس ملتی‌نین حسابینا یازماق ایسته‌میریك. ملی اسارت و استبداد اصولونون مزهسینی آنلادیغیمیزا گؤره اسیر ملتلره اوره‌گیمیز یانیب اونلارین اسارت و استعمار بویوندورغو آلتیندان خلاص اولماقلارینی صمیم قلبدن آرزو ائتدیگیمیز حالدا زلف یاره توخونماق قورخوسوندان، اونلارین آزادلیق حركتی حقینده بیرلشدیریب و اونلاری دموكراتیك فرقهیه باغلایان آنجاق فرقهمیزین میدانا آتدیغی ملی شعارلاردیر.» ( پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۱۲۳)
مرحوم پیشه‌وری بیلیردی كی، آذربایجان خلقی، تاریخ بویو همیشه ایران استقلالی و تمامیت ارضیسینی اؤز قانیله حفظ ائتمیشدیر. اگر لازم گلسه یئنه‌ده بو مقدس وظیفهنی شرفله یئرینه یئتیرجكدیر. لاكن هئچ وقت اؤز ملتینی و دوغما دیلی و ملی خصوصیتلریندن صرفنظر ائتمیهجكدیر. ایران بوتون ایران ملتلریكیمی آذربایجانیلارین و تمام ایران توركلرینینده قدیمدن وطنی اولموشدور. باشقا ایران ملتلریكیمی آذربایجانیلار و بوتون ایران توركلری اوندان سونرا كئچمیش كیمی حقوقسوز یوخ، آزاد، برابر حقوقلو بیر ملت كیمی ملی وارلیق، دیل و ادبیات و ملی خصوصیتلرینی توسعه وئرمكله آزاد شكیلده ایراندا یاشایاجاقلار.بوتون محروم ایران ملتلری ال- اله وئریب بو آرزولارینی تخته چیخارراجاقلار. دیل مسئلهسی همیشه آذربایجان روشنفكرلرینی دوشوندورموشدو. آذربایجان دموكرات فرقهسینین بیرینجی كنگرهسینده كنگرهنین رسمی نمایندهسی آقای مكرمالمله محكم منطقله دئمیشدیر : «مسئوللارین گوجایله اؤز دیللرینی آذربایجانلیلارا تحمیل ائتدیكلرینی ادعا ائدنلر چوخ نادان آداملاردیر مسئوللار یوز ایلدن آرتیق آذربایجاندا حكومت ائده بیلمهدیكلری حالدا اؤز دیللرینی بیزه تحمیل ائتمیشلر. عجبا آلتی یوز ایلدن زیاده حكومت ائدن فارسلار نه اوچون بو دیلی دییشدیرمهیه موفق اولمامیشلار؟ پیشه‌وری سئچیلمیش اثرلری صحیفه ۲۹۶٫
گؤستردیگیمیز۲۱ آذر نهضتینین سون هدفی بوتون ایراندا آزادلیق دموكراسی و قانون اساسی برقرار ائتمك ایدی. بونلا برابر بو انقلابین خصوصیتی اونون انترناسیونالیزم روحونا مالك اولان ملی سیماسیندا ایدی … بونا گؤره دیل و ملییت مسئلهسی اونون اساس سنگری و دایاغیایدی. بو نهضتی بوتون دونیادا تانیتدیراندا بو خصوصیتلرایدی. محض همین دیل و ملیت واسطهسیلهایدیكی، بوتون عالم بیلدیكی، ایرانین اوچده بیر حیصهسیندن چوخونو تشكیل ائدهن ائله بیر ملت واریمیشی، ایللر بویو ملی حقوقلاردان محروم اولموش و ایندی اؤز دیلینده یازیب اوخویور، اؤز ایشلرینی اؤزو اداره ائدیر و بوتون ایرانی آزاد ائتمك ایستهییر.ـ
ـ ۲۱ آذر نهضتی و دونیا خلقلری
ایكینجی دونیا محاربهسیندن سونرا ۲۱ آذر نهضتی دونیادا غلبه چالان بیرینجی ملی آزادلیق حركتی ایدی. بونا گؤردهده بوتون دونیا خلقلرینین دقتینی جلب ائتمیشدی. اگر ۱۳۲۵-۱۳۲۴ ایللر آذربایجان روزنامهسینین صفحهلرینه باخیلسا، فرانسه و سایر اروپا اؤلكلرینین اجتماعی،سیاسی تشكیلاتلاری و سیاسی شخصیتلرین ۲۱ آذر نهضتینین غلبهسی مناسبتله گؤندردیكلری تبریك تلگرافلاری دقتی جلب ائده‌جكدیر. ۲۱ آذر نهضتی زامانی بوتون شرق و آفریقا خلقلری او جملهدن یاخین و اورتا شرق منطقهسی خلقلری استبداد و امپریالیزمین پنجهسی آلتیندا ان آغیر و فلاكتلی گونلر كئچیردیلر. بو خلقلرین آزادیخواهلاری او جملهدن عراق، الجزایر، تونس، بلوچستان و سایر اؤلكه و خلقلرین مترقی شخصلری كیمی و یا شفاهی شكیلده ۲۱ آذر نهضتینی صمیم قلبدن تحسین ائتمیش و اوندان بؤیوك اومود گؤزلهدیكلرینی بیلدیرمیشلر. ۲۱ آذر نهضتی بو خلقلرین مبارزه روحونون گوجلنمهسینه جدی تاثیر ائتمیشدیر.ـ
ملی حكومت نه ایشلر گؤروردو؟
بؤیوك اجتماعی ایشلر گؤرمك اوچون بیر ایل چوخ آز بیر مدتدیر. بونونلا برابر ملی حكومت بیر ایل عرضینده، تهران حكومتینین ایللر اوزونو آذربایجاندا گؤرمهدیگی ایشلری گؤردو. بونودا علاوه ائتمك لازمدیركی، اصلاحات اوچون پول لازمدیر. لاكن ملی حكومت ایش باشینا گلنده بوش الیله ایش باشلادی. چونكو دوشمنی آییق سالماقدان اؤتورو فرقه آذربایجان بانكلارینی ۲۱ آذره بیر هفته قالانا قدر اؤز الینه آلمامیشدی. تهران حكومتی بو فرصتدن استفاده ائدیب تبریز بانكلاریندا اولان نقد پوللاری چكیب آپارمیشدی. بئلهكی فرقه بانكلاری تحویل آلاندا دولت بانكیندا ایكی میلیون و ایكی یوزمین تومن آیری بانكلاردا ایسه یاریم میلیون تومن پول واریدی. بونون مقابلینده بانكلار ۱۰ میلیون تومن خلقه بورجلو ایدیلر. بوندان علاوه ملی حكومت آذر آیی بابتیندن كارمندلره اون میلیون تومنده آرتیق حقوق وئرمهلیدی. دئمك ملی حكومت ایش اوستونه گلنده بوش الیله ایشه باشلامیشدی. بونون مقابلینده آذربایجانین بوتون كندلری، شهرلری آبادلیق، اقتصاد، معارف، ایش و سایره جهتلردن اولدوقجا گؤزه‌گلیملی ایدی.بونون نتیجهسینده تبریزین كلی اهالیسیندن آنجاق ۲۰۰- مین نفری قالیردی و آذربایجانین یوزمینلرجه اهالیسی عائلهلرینی دولاندیرماق اوچون آذربایجانی ترك ائدیب ایرانین باشقا یئرلرینه سپهلنمیشدیلر. بونا گؤرهده ۲۱ آذر نهضتینین مهم ایشلریندن بیریده آذربایجانین برباد حالا سالینماسی و محو اولماغا دوغرو گئتمهسینین قاباغینی آلماسیدی . بو بربادلیق مشروطه انقلابی و خیابانی قیامی زامانی خلقیمیزین گؤستردیگی قهرمانلیقلارین و ایرانین استقلالینی قوروماقلارین، تهران حكومتی و رضاشاه طرفیندن آذربایجانا وئریلن جزا و مكافات موزدیایدی!
دئمك آذربایجان اوتوز ایل تهران طرفیندن عمدا برباد حالا سالینماسیندان سونرا الی بوش ایش اوسته گلمیش ملی حكومته تاپشیریلدی. لاكن خلقه و اونون همتینه دایانان، خلق طرفیندن و اونون ایستگی ایله ایش باشینا گلن ملی حكومت دؤرد بئش آی مدتینده عادلانه مالیاتلار، خلقین كونوللو كمگی ایله كارخانالار و سایر گلیر منبعلرینی ایشه سالدی.ـآذربایجان ورشكست حالیندا اولان ملی وضعیتی دوزهلتدی . مرحوم پیشه‌وری باش وزیر اولدوغو زامان ۱۳۲۵- نجی ایل فروردین آیینین ـ۱۶ سیندا ملی مجلسین ایكینجی اجلاسیندا دئییردی :
«بوگونكی، آیین ۱۶ سیدیر، مالی جهتدن داها وحشتیمیز یوخدور. بیز بیلیریككی، پولوموز وارسا بؤیوك موفقیتدیركی، بورجوموزو تنظیم ائتمیشیك و كسر بودجهمیزده یوخدور.» (پیشه‌وری سئچیلمیش اثرلری ۳۵۰)
ملی حكومتین مختلف قسمتلرینده آپاردیقی اصلاحاتین هامیسینی گؤسترمك ممكن دئییلدیر. بورادا اونلارین ان مهملرینه اشاره ائدهجییك. اكینچیلیك و كند حیاتی بارهده دئمك لازمدیركی، ملی حكومت زامانی بوتون خالصه تورپاقلار و آذربایجاندان قاچمیش خلق دشمنلرینین تورپاقلاری كندلیلر آراسیندا بولوندو، اكینچیلیگی گئنیشلندیرمك اوچون كندلیلره توخوم وئریلدی و مادی كمك اولوندو. صوفیان طرفینده اكینچیلیگین نمونه و تجربه یئرلری و علمی تحقیقات ایشلری اوچون بینوره حاضیرلانماغا باشلادی. تورپاق صاحبلریله كندلر آراسیندا عادلانه مناسبتلر و قانونلار قویولدو. صنایع ساحهسینده آذربایجانین مختلف شهرلرینده یاغلانمیش كارخانالار جدی كمك ائتمكله ملی حكومت اونلاری ایشه سالدی. ایشسیزلرین بؤیوك حصهسینه ایش تامین ائتدی و آذربایجانین اقتصادیاتینی جانلاندیریب محكم اساسلار اوزهرینده قوردو.ملی حكومت آنجاق خشكبار و سایره اولونمالی محصوللارا بو شرطه صادر اولماغا اجازه وئردیكی، صادر ائدنلر اؤلكهنین احتیاجی اولان شئیلری وارد ائتسینلر. ۲۱ آذر نهضتیندن قاباق آذربایجاندا مریض خانلارین فقط ۲۰تختخوابی واریدی. فرقه زامانیندا آذربایجاندا بیر ایل مدتیننده ۲۰ تازا خسته خوانا آچیلدی، اونلاردا ۸۰۰ تختخواب واریدی. دیل و فرهنگ، مدنیت ساحه سینده ملی حكومتین گؤردویو ایشلر تهران حكومتینین ۵۰ ایل عرضینده آذربایجاندا گؤردویو ایشلردن قات – قات اوستون ایدی. بو بیر ایل عرضینده تبریز دانشگاهی یارانیب، آنا دیلینده ایشه باشلادی و اونون بناسینین اساسی قویولدو. بو بیر ایلده آذربایجان فولكلورو، خوانندهلر و موسیقی اوستادلارینین الیله آنا دیلینده نمایشلر وئرمكله یارانمیش تئاتر و دستهلری اساسیندا رسمی دولت تئاتری یارانیب آنا دیلینده موفقیتلی نمایشلر وئرمگه باشلادی. ملی حكومت دؤورو بوتون ابتدائی و اوورتا مكتبلرده حتی تازا قورولموش تبریز دانشگاهیندا درسلر آنا دیلینده ایدی.بو مدتده ابتدائی مكتبلرین اكثر كلاسلاری اوچون آنادیلینده درس كیتابلاری حاضیرلانیب چاپ ائدیلدی و مجانا اوشاقلارین اختیاریندا قویولدو. ملی حكومت رادیوسو قورولوب ایشه باشلادی. آذربایجان و زنجاندا تورك دیلی رسمی دولت دیلیایدی. بونوندا نتیجهسینده بو بیر ایلده آنادیلیمیز كئچمیش بیر عصیردن داها چوخ انكشاف ائدیب گؤزللشدی. یوزلرجه شاعیر یازیچی، روزنامهیازان مئیدانا گلدی. دیلین ادبیاتیمیزین بو سرعتلی انكشافی تهران اوردولارینین تبریزه گلمهسیله گئنه دایاندی!
۱۳۲۵ – نجی ایل آذرین ۲۲ سینده تهراندان گلن جلادلار فرقه زامانی آنادیلینده چاپ ائدیلمیش كیتابلاری تبریزین كوچهلرینده اودلاییب یاندیردیلار. آذربایجان خلقی، اونون دیلین ادبیاتی و ملتینه اولونان تحقیر و توهین بو وحشی حركتی هئچ بیر زامان یاددان چیخارمایاجاقدیر.ملی حكومت زامانی تبریز- زنجان اردبیل، ارومیه، ماراغا و سایر آذربایجان شهرلرینین كوچهلری آسفالت اولدو. چوخلو كتابخانالار و اجتماعی مدنی یئرلر آچیلدی. بو شهرلرده اجتماعی بنالارین تیكیلمهسینه باشلاندی. تبریز لولهكشیسینین اساسی قویولدو و تبریز سو جهتدن اساسی شكیلده تامین ائتمك اوچون “سیوان” چایینین تبریزه گتیریلمهسینین نقشهسی چكیلیب قورتارمیشدی.ملی حكومت و آذربایجان دموكرات فرقهسی گنج نسلین تربیهسینه خصوصی فیكیر وئریردی. مرحوم پیشه‌وری ۱۳۲۵- نجی ایل تیرآیینین ۱۵ نده تشكیل اولموش دموكرات جوانلارینین بیرینجی كنگرهسینه گؤندردیگی پیامیندا یازیردی :
«جوانلاریمیز گلهجگیمیزدی، اونلارا همیشه بیز امید گؤزی ایله باخیریق. اگر اولارین تربیهسی دوزگون یولیله گئدیرسه بیز هامیمیز خوشبخت اولاریق.» (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۷۱)
جوانلار تشكیلاتینین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجانین هر یئرینده اوشاقلار تشكیلاتی یارانمیش و اونون مینلرجه اوشاغی متحدالشكل حالا سالینمیشدی. آذربایجان دموكرات فرقهسینین رهبرلیگی آلتیندا یارانان ۲۱ آذر نهضتی و قورولان ملی حكومتین هدفلری بیر ایل عرضینده آذربایجان و زنجاندا گؤردویو ایشلری بیر مقالهده احاطه ائتمك ممكن دئییلدیر. بو حركت ایران آزادلیق مبارزهسی، هابئله آذربایجان خلقی تاریخینده ائله بؤیوك حادثهدیركی، اونون باره‌سینده چوخلو یازیلمیش و گئنهده یازیلاجاقدیر.
21 آذر نهضتی ائلهجهده كردستان نهضتی و اونلارین رهبرلیگی حركتین سون گونونه قدر یعنی ۱۳۲۵- نجی ایل آذرین ایگیرمیسینه قدر اؤز انقلابی خطلرینده ذرجهده اولسا دگیشیكلیك عمله گتیرمهمیش. بیر آتدیمدا اولسا گئری چكیلمهمیشدیر. عكسینه زنجان، تهران جلادلاری طرفیندن قان دریاسینا چئوریندن سونرا آذربایجانین هر یئرینده تازا روحیهایله ۱۳۲۴- نجو ایل آذریندن داها شدتلی حاضیرلیق گئدیردی. خلق یئنی اومیدلرله مثلسیز شكیلده سلاحا ساریلیردی.او گونلر آذربایجاندا اولمامیش آدام ستارخان اولادینین بودرجهده یوكسك انقلابی احوال روحیهسینی تصور ائدهبیلمز. بو گونلر ۲۱ آذر نهضتی ایل دؤنومونه حاضیرلیقا برابر مركزی كمیته و مرحوم پیشه‌ورینین امرایله اساسا بابك آدلی یئنی فدائی دستهسی یارانیردی. بو فدائی دستهسینین یارانماسیندا شخصا اشتراك ائدیردیم. فدائیلر سیراسینا ایستیهنلرین سایی او قدرایدیكی، اونلارین هامیسینی تعلیمات مئیدانلاریندا مشق ائلهمك اوچون منظم ائتمك ممكن اولموردو. بو گونلر تبریزین بوتون محله‌لرینین گئنیش یئرلری حربی تعلیمات مئیدانینا چئوریلمیشدی. تفنگ گؤتوروب تعلیمات مئیدانلاریندا مشق ائله‌ین قادین و قیزلارین سایی كیشیلردن آز دئییلدی. مرحوم پیشه‌ورینی سونونجو دفعه آذرین ایگیرمیسینده سحر مركزی كمیته‌نین بناسیندا گؤردوم. اولدوقجا توتغون و عصبی‌ایدی، بئله بیر حالتی مرحوم پیشه‌وری‌ده ۱۳۲۴ –نجو ایل ۲۱ آذر گونو سحر سرتیب درخشانیلیه مذاكره‌دن قایداندا پاساژدا گؤرموشدوم. لاكن اوندا گؤزلرینین ایچی گولوردو. اوزوندن موفقیت یاغیردی. دایانیب گوله – گوله : اوغلوم ایشلر نئجه گئدیر؟ زنگنه‌یه تسلیم اولماق ایسته‌میریك. اورمویا آدام گؤندرمك لازیمدیر، ایشلر دوزه‌لر دییه تله‌سیك گئتدی. لاكن سونونجو دفعه من اونو گؤره‌نده باشینی آشاغا سالیب هئچ نه دئمه‌دن اؤز اوتاغینا گیردی و سونرا بیر داها اونو گؤره‌بیلمه‌دیم.همین گون آخشام چاغلاری جوانلارین مركزی كمیته‌سینده‌ایدیم. فرقه‌نین مركزی كمیته‌سیندن تلفون ائتدیلركی، فرقه بناسی مقابلینده میتینگ وار. یولداش پیشه‌وری نطق ائده‌جكدیر دئییه اورایا گئتدیك. لاكن پیشه‌وریدن خبر یوخ‌ایدی. محمد بی‌ریا بنانین بالكونوندان مقاومت گؤسترمك باره‌سینده اؤزوده مركزی كمیته آدیندان دانیشیردی. میتینگیدن سونرا مركزی كمیته‌یه گئتدیم. اوردا بی‌ریادان باشقا مركزی كمیته‌نین عضولریندن هئچ كیم یوخ‌ایدی. بی‌ریانین اعلان ائتدیگی تصمیم هانسی مركزی كمیته طرفیندن و نه زامان توتولدوغو هئچ كیمه معلوم دئیلدی. اتحاد شورویه گئدندن سونرا مرحوم پیشه‌وری وفاتینا قدر ایرانا قایتماق اوچون دوشونور و چالیشیرمیش لاكن …مرحوم پیشه‌ورینین ایرانی ترك ائتمه‌سینده چوخلو سیررلر واردیركی، هله‌لیكله آچیلمامیشدیر. بیر اونون شورویده ایرانا قاییتماغا چالیشماسی و بو چالیشمالار زامانی گؤزله‌نیلمه‌دن وفاتی بو سیررلرین چوخ مركب اولماسیندان حكایت ائدیر!